Криминалистика

факторлардың (білім алуы, игерген мамандығы, әлеуметтік, ұлттык, кәсіби және баска да орталар) эсер етуі нәтижесінде аламның жазба тілі мәнді өзгеріске ұшырайды. Яғни, сауатты- лык деңгейі жогарылайды, лексикалық кұрамы артады, синтак ­ сис пен стильдік ерекшелігі күрделенеді. Керісінше, адамның қартайған шағында организмнің, өспелік, биологиялык, психо- физиологиялык өзгеруінін нәтижесінде жазба тілі өзгеріске ұшырап тілдік баяндау кұрылымы жеңілдетіледі және бұзылады. Қолжазба тілінің еркін үлгісі зерттеліп отырған мәтіндегідей формада және функционалдық стильде орындалуы кажет (тұрмыстык, қызметтік, публицистикалық, ғылыми). Тұрмыста қолданылатын стиль көбінде жеке хаттардан, жазбалардан, қызметтік баяндамалар мен түсініктеме жазбалардан, рапорт- тардан, хаттамалардан және т.б. көрініс табады. Публицисти- калык - коғамдык-саяси тақырыптарға байланысты баяндама ­ лар мен осыған үксас мазмұндағы макалалардан; ғылыми мақа- лалар мен құжат мәтіндерінен; пікірлерден және т.б. тұрады. Рсдакцияланып басылып шығарылған мәтін автордың сөйлеу ерекшеліктерін толығымен көрсетпейді. Сондықтан үлгі ретінде автордың колжазбасын колданған жөн. Адресат™ есепке алу- дың ерекшелігі, мұнда мәтінді орындаушы автор хат алушы адамның әлеуметтік-демографиялык сипатына қарай сөз қол- дану ойын жеткізу элементтерін тандап алады. Осыған байла ­ нысты бір оқиға әр түрлі формада баяндалуы мүмкін. Мысалы: орындаушы бір оқиға жөнінде досына, туысына және т.б. жаз- ғанда полиция кызметкерлеріне арыз, түсініктеме беруден Кара ­ ганда өзгеше баяндайды. Автордың зерттелетін мәтін мен сркін үлгілерді жазу кезін- дегі жағдайын ескеріп, тергеу барысында оны қолдану қажет- тілігі келесідей жағдайларда туындайды. Мысалы: орындаушы- ның психологиясында катаң өзгеріске ұшырауға әкелетіндей психикалық және өзге де ауыр наукасқа ұшырау мен жан күй- зеліс үстінде мәтінді орындағаны белгілі болған жағдайда. Жазу тілінің эксперименталды үлгілері — автортану сарапта- масына жіберу үшін арнайы түрде тергеуші немесе соттың қаты- суымен алынатын мәтіндер. Еркін үлгілерді алу барысында қой- ылатын талаптар, бұл үлгілерді алу кезінде де сакталынады. Бұл үлгілер алғашқыда орындаушының еркімен таңдалған тақыры- бы бойынша, ал кейіннен тергеушінін берілген тақырыбына байланысты шығарма немесе мазмұндама түрінде орындалады. 169