Мараджапов И.К. БЫЛҒАРЫДАН ЖАСАЛҒЛН БҮЙЫМДАР МАТЕРИАЛДАРЫН ТАНУДЫЦ ЗЕРТХАНАЛЫҚ ПРАКТИКУМЫ
Мараджапов И. К. БЫЛҒАРЫДАН ЖАСАЛҒАН БҮЙЫМДАР МАТЕРИАЛДАРЫН ТАНУДЫҢ ЗЕРТХАПАЛЫК ПРАКТИКУМЫ Алматы 2021
ӘОЖ 685(075.8) КБЖ 37.256я73 М21 ІІІКІР ЖАЗҒАНДАР: Бейсеуов К.Б. - техника ғылымдарының докторы, профессор; Каримов X. - Жамбыл тері-былғары Акционерлік бірлестігінің директоры. М21 Мараджапов И.К. Былғарыдаи жасалған бұйымдар материалдарын танудың зертханалық практикумы / И.К.Мараджапов. Алматы: Эпиграф, 2021.-212 6. ISBN 978-601-310-480-5 Зертханалық практикумда теріден жаеалған және баска материалдар танудан лабораториялық сынаулар, аяқ киім материалының сынауы, былғары сынау, токыма материалдарын сынау және былғарыдан технологиялық процессы оқып үйрену. Былғары өндірісі, маталар т.б. материалдарды сынау сгудснтгерге практикалық білімді және тәжірибе алуда материал тандау кезінде, былғары бұйымдар өндеу өндірісіне сгудснттсрге мүмкіндік береді. ISBN 978-601-310-480-5 ӘОЖ 685(075.8) КБЖ 37.256я73 © Мараджапов И.К., 2021 © Эпиграф, 2021
АЛҒЫ СӨЗ Қазіргі аяқ киім өндірісінін негізгі тапсырмаларының бірі болып, шығарылған өнімнің шетел және отандық өндірісіндегі сай және салаларының жоғары болуы табылады. Бұл тапсырманың шешімі кеңейтілген техника және технология аймағында аяқ киімді дайындау технологиясын ары қарай іске асырумен ғана байланысып қоймай сондай-ақ колданылатын материалдардың сапасын жақсартумен және ассортименттік ұлғайтумен, аяқ киім өндірісінде өнімнің бақылау деңгейін жоғарылатумен де байланысып отыр. Аяк киім материалдарынын қасиеттерін талдауда рационалды әдістерді жарыққа шығаруда, аяқ киім материалдарынын тозуын жан-жақты зерттеу үлкен роль атқарады. Соңғы жылдары аяқ киім бөліктері мен аяқ киім материа- дарыныц тозу қатарын оқып үйренуде көпгеген материалтанушы- лардың жүргізген жұмыстары бар. Бүл жұмыстар аяқ киімді зерттеу шарттарына қарай тексеру жолымен іске асырылды. Жүмыстың орындалуы аяқ киім бөліктерімен оның құрьиіы- сының және материалдың түрлі үлгілерінің барлығын қамтымайды. Қазіргі кезде қамтылған катарында хромды аяқ киімдердің ұлтанынын тозуы көрсетілген. Осыған байланысты аяқ киім бөліктерінін беріктігінің төмендеу сипаты және кезеңдері сондай- ак, зертханалық шартгарға байланысты алынған мәліметтер аяк киімнің негізгі кұрылысын құрастыруға қызмет етуі мүмкін. Осы жүмыстардың нәтижесі түрлі әдістерді жарыққа шығару үшін негіз бола алады, ол әдістер зертханалық шарттарда материалдар-дың қирау жерлеріне тұрактылығын бағалауды қам гамасыз етеді. Кітапта көрсетілген бағыт бойынша жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының қатары жалпыланған. Сондай-ақ былғары және басқа да аяқ киім материалдарының қасиетін оқып үйрену бойынша БӨОҒЗИ-да жүргізілген жұмыстардың нәтижесі қолданылған. Жүмыста, қазіргі уақытқа дейінгі толық дорежеде оқып үйренілмеген жасанды материалдардан жасалған аяқ киімнің үсті бөліктері, әртүрлі әдіс бойынша бекітілген ұлтарак, сірілердің тозу сұрақтары қарастырылмаған. з
4
I ТАРАУ. ҮЛТАНДЫҚ БЫЛҒАРЫ 1. Ауданы бойынша үлтанның тозуының таралуынын заңдылықтары Ұлтандық былғарылардың көп қасиеттерінің негізгісі болып, тозуға тұрақтылығы табылады. Үлтанның тозуы анықталған аймақтарда оның қалыңдығы сипатталады. Үлтанның киілген кездегі негізгі қирау кұші болып, үлтанның жүрген және жүгірген кезде аймақта тағы басқа қысым табылады. Тозғыштық деп - аяқ киімді киген кезде жайменен қарау процесін атаймыз, сонда тозу - тозғыштық процессінің нәтижесі. Сондықтан да тозғыштықтың жылдамдығы туралы айта аламыз. Тозу үлкен және кіші, үлкенірек немесе кішірек демелі бола алады. Үлтандық материалдардың (былғары, резеңке) тозуын тозғыштык уақытындағы т (күн, сағат) үлтанның қалындығын жоғалтуымен сипаттайды Аһ (мм). сол 1 - сурет. Танидті және хромтанидті илеу әдісі арқылы алынган былғарыдан жасалған шолак ұлтанның 84 күн киілгеннен кейінгі қалдық қалыңдығының олшеу нэтижесі 5
Нәтижелер шолақ ұлтан сызбасында тозу сызықтары түрінде белгіленген. Бұл сызықтар жазықтыққа рельеф қиылысының проекциясын түсіру жолы арқылы алынатын қиылыс арасындағы арақашықтық 0,2 мм - ге тең Қалдық қалыңдықтың ен төменгі аймағы шоғыр сызығы бойынша жобамен және ұлтандық ішкі шетіне жақын орналасқан. Тозудың ең көбі табан сүйектерінің шоғырдағы төмпешіктеріне сәйкес келеді, әсіресе үлкен бақайдың тұтасқан орнында. 2 - сурет. Үлтанның қалдық қалыңдығынын профилі Осыдан барып былғары шолақ үлтанның қабаты тегіс болып қалады, ал оның рельефі табанның ішкі жағына тереңдеуінің арқасында қалыптасады. Былғары қасиетінің тағы бір дәлелі, былғары үлтан, үлтарақ және шолак үлтан аяқ киім кию кезінде табанға тез калыптасады. Бұл рельеф түрған және жүрген кезде пайда болатын аяқ киім астының жүктелуінің таралуына сәйкес келеді. Шолақ ұлтанның қабатында қалыптануына қарай рельеф тозады, сондықтан да беткі қабат киілу уақытының созылуына қарай тегіс болып сақталады. 1 - кестеде былғары шолақ ұлтанның тозуының орташа мәні жеке аймақта көрсетілген. Келтірілген мәліметтерде үлтанның әртүрлі бөлігінде тозудың айырмасы қаншалықты үлкен екені көрініп тұр. 6
1 кесте Былғары шолақ үлтанның тозуының орта мәні Тозу аймағы Аяқ киім кию мерзімі, күндер 17 30 Шолақ үлтанның барлык аймағы 0,4 1,7 Көбірек киістің ауданы 0,9 2,4 Қалған аудан 0,3 1,5 Бекіту сызығымен шектелген, аудан шетінде анықталған ұлтанның тозуына келтірілген таралу жоспары қатаң түрде болып табылады және жасына өзгеріп отырады. Сондай-ақ өз кезегінде материал қасиетімен, бекіту әдісімен анықталатын аяқ киім құрылысына сәйкес келуі керек. Жұмыс қатарында ұлтанның басқы бөлігі көбірек киілмегені көрсетіледі. 3-сурет. Әртурлі қатгылыктағы аяқ киімді бірдей басу сатысының 2 кадрі корсетілген 7
Бірақ, көрсетілген тозу заңдары, маталдық бекіту, өндеуді қажет еткен, асты өте қаггы арнайы кезінде ғана алынады. Сонда да өлшенген объектілердің санының көптігіне қарамастан бұл заңдылықтарды аяқ киімнің барлық түсіне жайып карастыруға болмайды. Өйткені, ұлтанның ең көп тозу аймағында аяқ киімнің астыңғы бөлігінің катгылығы иілген кезде эсер етеді. Иілген кездегі аяқ киімнің астыңғы бөлігінің қаттылығы аяқ киімнің 25°С бұрышқа иілуін толық ететін күшпен сипатталады. Бұл бұрыш өзінің үлкендігіне қарай кездегі, аяқ киімнің орташа иілу бурыннымен Егер де шатырлаған бөлікте аяқ киімнің иілгіштігінің үлкендігін булыш сипаттасақ жүрген кезде аз жұмыс қабілетін жеңіл көре аламыз. 6,8 жэне 2,0 - 2,3 кгс қаттылыкгағы аяқ киімнің жүру кезінде 30 жэне 46°С-қа иіледі. Аяқ киімнің эр түрлі иілу бұрышы жүру механикасындағы өзгерістермен байланысты жэне ол ұлтанның тозғыштық сипатында байқалды. Жүру кезінде қаттырақ аяқ киімнің иілгіштігі жэне ұлтан ауданы үлғаядьі. Циркониевті былғарыдан жасалған үлтанды аяқ киімнің органалептикалық базалык бойынша иілгештеу болып келген. Ұлтандардын калыңдығы мынаны қүрады: циркониевті былғары үшін 3,2 және 4,8 жэне хром иленген былғары үшін 3,7 - 5,8 мм. Тексеріс нәтижелері кестеде көрсетілген. 2 кесте Тексерілген аяқ киімнің жалпы санына аяқ киімнің тозу саны % бойынша Үлтанның тозу Былғары аймағы Цирконилі Хромтанидті илеу Түмсық 4,5 23,9 Шоғырлар 3,0 4,5 Ортасы 17,9 23,9 Аяқ кйімнің қаттылығйның жоғарылауы сондай-ақ түмсық бөліктің көбірек тозу аймағымен араласуына экеліп соғады. 3 кестеде әртүрлі қаттылықтағы сыздықты бекіту әдісі бойынша БӨОҒЗИ-да зерттелген ерлер сандалетінің тсксеріс нэтижесі келтірілген.
3 кесте Аяқ кимінің қаттылығына байланысты ұлтан аймағы бойынша тозудың таралуға тәуелділігі Аяқ киімнің қаттылығы, ктс Жарт. пар/ң жалпы санына аяқ киімнің жарт парының тозу саны, % бойынша Тұмсық бөлігінде Орталық болігінде 7,44 61,5 38,5 8,05 82,7 17,5 9,76 ________94,7________ 5,3 Үлтанның ауданы бойынша тозуының таралуға әсері аяқ киімді бекіту әдісіне қызмет етуі мүмкін. Винтті бекіту әдісінде, винттер аяқ киімнің жоғары және астыңғы бөлшектерін бекіте отырып бір уақытта бекіту бойынша ұлтанды тез тозудан сақтайды. Аяқ киімді сыздықты бекіту әдісінде ұлтанның тұмсық бөлігінде тозуы байкалады. Осындай жолмен ұлтанның аудан бойыпша тозуының таралу жоспары аяк киімнің асты құрылысының және табан құрылымының ерекшелігімен сипатгалады. 4 кесте ¥лтан тозуының таралуыпың өкше биіктігіне тәуелділігі Үлтан оймағы Жартылай жұптың жалпы санына ұлтанның ортасы және тұмсығындағы аяқ киімнің тозуының саны Өкше биіктігі, мм 10 15 20 Тұмсық 56,7 54,2 61,1 Ортасы 43,3 45,2 38,4 9
4 - сурет. Өкшслі балалар сандалының ұлтанының тозуы 2. Аяқ киім асты бөлігінің пайдалану қасиеттеріне былғарының қагтылығы мен қалындығының эсер етуі Үлтандық былғарының пайдалану қасиеттерін ұлтан жұмысынан және жүрген кездегі бөліктердің құрылысты байланысуымен тәуелсіз түрде қарастыруға болмайды. Негізгі бөлімде, әртүрлі астыңғы бөлік материалдарымен былғарының сәйкестелуі кезіндегі аяқ киімнің пайдалану қасиеттері және ұлтанның қызмет ету мерзіміне ұлтандық былғарының касиеттерінің әсері қарастырылған Үлтанның қызмет ету мерзіміне былғарының қаттылығы мен қалындығыныц әсері Үлтандық былғарының қаттьиіығы. Дененің сыртқы күшке қарсы туру қабілеті оның қаттылығын сипаттайды. Дене неғұрлым қатты болса, ол соғұрлым сыртқы күш әсеріне түрөзгеріске үшырайды. Былғарының қаттылығы туралы былғарыны созу, ию, сығу процесінде анықталған серпімділік модулінің үлғаюы бойынша қарастуруға болады. Былғарының турөзгеруі Гук заңына бағынбагандықтан серпімділік модулі барлық ауыр кезінде анықталады жэне шартты сипатқа ие. Оның анықталу әдісі көрсетілген. Әртүрлі түрөзгеріс кезінде анықталған серпімділік модулінің үлғаюлары арасында ұлкен корреляциялық байланыс байқалады. 10
Сығу процессі кезіндегі былғарының түріөзгеріске ұшырау қабілеті оны қаттылыққа тексерген кезде анықталуы мүмкін. Сондыктан да «қаттылық» түсінігін «беріктік» түсінігімен ауыстырып қолданады, бірақ олардың мәні екі басқа. Былғарының каттылығын сипаттау үшін, созылу кезіндегі серпімділік модулінің орнына созылу кезіндегі көрсеткішін де қолдана береді. Аяқ киімді күнделекті кию процессінде үлтанды тексеру жүмысы, жүрген және жүгірген кезде ұлтан аймағында, тағы баска бөлінген қысым мен үлтандык былғарының қираюы тығыз екенін көрсетті. Екі дененің жанасуы әркезде дискретті, яғни әрбір жанасу кезінде дененің серпімділік қасиетінің қалыііты және жанама ауырлығына тәуелді өлшемі мен саны белек жанасу дақтарында болады. Жанасудың нақталы ауданы ойғақты жанасу дағын концентрациялайтын аймақпен көрінеді. ¥лтан үшін - бұл табанды белгілі басу сәтіндегі іздің (мөрдің) ауданы басқа тағы да жанасудың нақталы ауданы ұлтаннын сернімділік модуліне, астыңғы бөліктерге табан құрылысының ерекшслігіне тәуелді. Жанасудың айғақты ауданы накгылы кысым ұлғаюмен, серпімді қасиеттермен анықталады. 5 - сурст. Бетон жолдың беттік кабатының профилограммасы Атақты ғылым Н.Б. Демкин қисықтың бастапқы бөлігін мына тендеу бойынша сипаттап көрсеткен ■Ө = Ье° Мүндағы b және & - беттік қисықтың түрақтысы.
Осы тендеуден ол мынадай қорытынды шығарған, қагты және жұмсак дененің самалы бетгік қабатының серпімділігі үшін белгіленген формулар қатары, оның ішінде атап айтар болсақ, бірлік дақтың орташа диаметрі dopT, қиылысудың қатынасты ауданы және жақындаудың қатынасты ұлғаюы қатгы жақтың ең жоғарғы биіктігінің тегіс еместігіне және орташа радиусқа, нақтылы қысымға, нақтылы жанасу ауданына, жұмсак материалдың салыстырмалы серпімділік модуліне гэуелді екенін көрсстті. Нақтылы қысым үлғайған сайын және серпімділік модулі төмеидеген сайын және сіорт мәндері өседі. 6 сурет. Бетон және асфальт жолдар үшін бетін қабатгын орташа қисығы Бүл берілгендер, тері илеушілер мен аяқ киім тігушілердің жасаған қорытындыларымен дәлелденеді. Осыған байланысты жұмсақ үлтанды айғақты қысым төмен болуы керек. Осылайша былғарының серпімділік модулінің төмендеуі ұлтанның шартының төмендеуіне және көп уақыт қызмет етуіне ынталандырады. Тексерілген былғарының айғақты ауданындағы айырмаларды, киілген үлтанның ортаңғы қабаттарында киілмеген ұлтаннын бегтік қабаттарына карағанда тығыздырақ және қаттырак болатынымен түсіндіруге болады. Теориялық қорытындылар тексеріс нәтижеле- рімен дәлелденеді. 12
7 сурет. Үлтанның ізінің микросуреті Былғары пайдалану сатысында әртүрлі әсерлерге ұшырасады, атап айтар болсақ, былғарының құрамы мен қасиеті өзгеретін ылғал әсері. Сондықтан да былғарының қаттылық айырмасы мен оның пайдалану кезіндегі барлық қалывдығы бойынша қасиетінің қалай өзгеретіні үлкен мәнге ие. Бұл жағдай шегел фирмаларыныц екі партия былғарыны илеу нәтижесімен дәлелденеді. Шетел былғарыларының серпімділік модулі 1605 кгс/см2, ал отандық - 1628 кгс/см2, яғни олар серпімділік модулінін ұлғаюы бойынша жақын болгән, бірақ олар тозуға тұрактылығы жағынан әртүрлі болған, шетел былғарыларының тозуға тұрақтылығы 13%-ға томен. Шетел былғарыларының жоғары серпімділік модулі толықтырулар бойынша түсіндіріледі. Ағылшын былғарыларының сужуғыштык мөлшері 23,7% (отандық 16,3%) ал француз былғарлары одан да жоғары серпімділік модуліне ие - 2062 кгс/см2. Француз былғарыларының қатгылығы кұрамындағы 15,6% сужуғыштығына байланысты және құрамындағы қосылыстарға байланысты өте қатты тербеліс нәтижесінде алынған. Пайдалану кезінде тербеліс әсері түсуіне қарай француз былғарылары кию шартгарында жоғары калындыққа ие, сондықтан да қызмет ету мерзі.мі жоғары болады. 13
Осылайша, былғарының серпімділік модулі жоғарылаған сайын оның тозуға гұрактылығы төмендейді. Бірақ бұл көрсеткішті былғарының сапасын көрсететін, дәлірек айтсақ, оның тозу тұрақ- тылығын көрсететін басқа да көрсеткішгермен байланыстырмай жеке қарастыруға болмайды. Созылу кезіндегі былғары қаттылығының көрсеткіші, өңдеудің бір әдісі жэне бір ғана арналудағы былғарының барлық теревділігінің шегіндегі сияқты, бір нартиядағы шекпен мәндестіріледі. Созылу кезіндегі қаттылық көрсеткіші бойынша былғарының бірыңғай еместігі ұлтанның тозғыштығының көрсеткіштеріне эсер етеді. Осы көрсеткіштің жоғарғы жэне төменгі кіріспелері аяқ киімнің қасиеттерінін бірыңғай жоғарылауына ықпал етеді. 8-сурет. Жарты жыл ішіндегі былғары заводтарынын біріндегі сыздықты былғарының қатгылық көрсеткішінің таралу кисығы Үлтанның қалыңдығы. Үлтаннын калындығының ұтғаюы оның кызмет ету мерзіміне эсер етеді. Осыдан барып ұлтанның қызмет ету мерзімі өседі, ол оның аммортизация қозғалысы жэне былғарыныц құрылысы ерекшелігі ұлғаюына пропорционал емес. 14
Былгары үлтандарды зертханалық шарттарда үйкеліске тексе- ру кезінде оның әрбір бөлек қабаттарының үйкеліске тұрақтылығы айқындалған болатын. Бүл былғарының әрбір қабатының тозғыштыгының созылуын оқып үйренугс көп септігін тигізді. Қисықтар ұлтанның киілу уақытына қарай жоғалтуы әртүрлі былғарының сипаты бойынша өте жақын болып кследі. Пайда- ланған тозу кезінде де зертханалық құрылғыларды былғарының үйкелуі мен тозғыштығы сияқты осындай құбылыс байқалады. Кию күндері 9 - сурет. Қисыктардыц хромтанидті былғары үшін керсетілгені берілген Ұлтандық былғарының беттік қабаты жағынан әрбір қабатының қалыңдыгын, былғарының жұмысшы қалыңдығынан гөрі жүмысшы емес қалыңдығы деп атау калыптасқан. Былғарының барлық илеу түрінің жұмысшы емес қалыңдығы 0,7 мм-ге жуық шамада болады. 9-сурегге жүмысшы калыңдығынын деңгейі тік I" сызығымен бейнеленген. Графиктен байқаганымыздай былғарының тозуға тұрақтылығы калындық бойынша бірдей емес, Былғарының сырткы беті және оған жабысқан жалпы қалыңдыгы 0,75 мм қабат, сондай-ак жұмысшы емес қалындыққа жанасқан қабат аз ғана тозуға тұрақтылықпен ажыратылады. Егер де быліарының жұмысшы емес қалыңдығы бірқалыпты болса, ал беткі қабат бір ғана сол ұлғаюға ие екені қабылданған болса, онда былғарының тозуға тұрақтырак қабатының мәні өседі. 15
Осы берілгендердің негізінде ұлтанның қабаттарының қалың- дығына және тозуға тұрақтылығына байланысты қызмет ету мерзімі есептелген. 5 кесте Былғары үлтандарының қызмет ету мерзімінің қалындыққа тәуелділігі Үлтандық былғарының Ішкі қабаттардың Ішкі қабаттардың тозғыштық уақыты, күні Былғары үлтанның жалпы қызмет мерзімі Күні % 2,5 0,3 10,6 27,0 33,8 3,0 0,8 28,2 44,6 55,9 3,5 1,3 45,8 62,2 77,9 4,0 1,8 63,4 79,8 100,0 4,5 2,3 81,0 97,4 122,0 5,0 2,8 98,6 115,0 144,0 Үлтанның қызмет ету мерзімінің қалыңдыққа тәуелділігі құры- лысының әртүрлілігіне байланысты мына теңдеумен сипаггалады. X = а[16,5 + (А - 2,2)35,3] Мүндағы х - ұлтанның қызмет ету мерзімі, күні А - ұлтанның қалыңдығы, мм а - былғарының тозуға түрақтылығына және кию шартына тәуелді коэфициент. Жүзеге асыру шарттарында қалын жэне жіңішке үлтандардың қызмет ету мерзімі арасындағы айырма аммортизациялық жүктердің тозуға әсері есептірек болып келеді. Былғарының қалыңдығы мен катгылығының аяқ киімнің астыңғы қаттылығына эсер етуі. Аяк киім табанды механикалык зиян келтірулерден, мысалға, суық, ылғал, жылудың көбейіп кетуі т.б. сақтауға арналған. Осыған байланысты ол өзіне берілген қалыпты сақтай білуі тиіс. Аяқ киім 16
бір уақытта табанның еркін қозғалуына кедергі жасамауы тиіс және жеткілікті дәрежеде иілгіш болуы керек. Жүмыстар қатарь» бойынша жүрген кезде қатты аяқ процесінің механикасы өзгеретіні көрееТігіген. Көтеріпу бұрьпиы. град 10 - сурет. Аяқ киімніц шоғырдағы иілуіве қажетті күш, табанның көтерілу бүрышынан тәуелді кезеңі Табанды бірдей басу кезеңінде қатты аяқ киім төменгі бұрышқа иіледі. Қатты аяқ киім бұл күш 1,4 есе өседі, ал жүрудегі кеткен энергия шығыны бұлшықеттер энергиясының шығынымен байланысты. Қаттылығы 6,8 кгс аяқ киім жүрген кездегі энергияның қосым- ша шығыны жүрген кездегімен салыстырғанда шамамен минутга 0,5 ккал құрайды. Әртүрлі қаттылыктағы балалардың аяк киімнің жүруін бақылау, иілу кезіндегі максимал бүрыштың қаттылығы 1,0- 4,0 кгс кезінде шамамен 35%, қаттылығы 4,1-9,0кгс кезінде шамамен 25° құрайтынын көрсетті. Қатты аяқ киім жүрген кезде былғарының температурасы 5,5- ке жоғарылайды, аяқ киім - 1,5°С-ке жоғарылайды. 17
11-сурет. Қатты аяқ киімнің табанының рентгенограммасы Мұнда, табан башпайлары ұлтанға тіреуіш жағдайы ауырлық түсіріп тұр. Аяк киімнің астыңғы қаттылығы ұлғайған сайын ұлтанның қызмет етуі жоғарылайды, бірақ кейбір шектерге дейін ол төмендеуі мүмкін. Осыдан барып, тозу аймағы тұмсық бөлігінен араласады, өйткені табанның әсіресе башпайлардың қысымға қарай аяқ киімнің асты түзелмейді, ал жекеленген бөліктерде былғарының тез тозуына әкеи соғатын жоғарғы қысымдар пайда болады. Аяқ киімнің астыңғы қаттылығынын ұлтанның тозуына жағымсыз әсері және қирауы көптеген бекіту әдістері арқылы қарастырылады. Төменде аяқ киімнін қаттылығының ұлтанға әсері және бекіту мәліметтер келтірілген күні бойынша: Бекіту ұлтаны қирамаған Допельді аяқ киімі 90,0 «Парко» аяқ киімі иілгішті 80,5 85,0 қатгы 63,4 68,9 18
Желімдеу әдісі арқылы бекітілген аяқ киімдерде астыңғы қатгылығын ұлғайтқан сайын ұлтанның тұмсык бөлігінде желімнің ашылуы жоғарылайды. Мысалы, ұлтанның қалындығы 2,0 ден 3,5 мм-ге дейін ұлғайған кезде желімнің ашылу саны 23,2 ден 32,5%-ға дейін жоғарлаған. Осындай жолмен аяқ киім қаттылығы белгілі шектен асқан салты ұлтанның қызмет ету мерзімі төмендейді, сондайак, тегіс және желімдеу бекітулерінде де. Аяқ киімнің астыңғы қаттылығы, астыңғы және үстіңгі бөліктерді технологиялық нараметрлер және басқа да әдістер арқылы бекітумен анықталған. Бірақ көп кезенде - астыңғы бөлік, қалындығы мен және материал қатгылығымен анықталады. 6-шы кестеден аяқ киімнің астыңғы қаттылығының былғарларының серпімділік модуліне және үлтан қалыңдығына тәуелділігі көрсетілген. 6 кесте Сыздықты және винттік бекіту әдістері арқылы тігілген ерлер аяқ киімінің астыңғы каттылығының былғары қалыңдығынын және серпімділік модулінен тәуелділігі Аяқ киімнің астыңғы қаттылығы Ұлтан Үлтарақ кгс % бақылау үшін Қалыңдық, мм Серпімділік модулі, кгс/см2 Қалыңдық, мм Серпімділік модулі, кгс/см2 Сыздыкты аяқ киім 4,5 100 4,5 500 3,3 605 4,8 107 5,5-6,0 500 3,3 605 3,8 100 4,5 606 3,0 532 5,8 150 4,5 606 4,0-4,5 532 5,3 140 4,5 952 3,2 500 19
Винтгік аяқ киім 5,8 100 4,5 4,5 556 513 5,3 140 4,5 556 3,2 740 5,6 100 4,0 762 2,7 1190 6,8 120 5,2 762 2,7 1190 5,4 100 4,1 663 2,7 1037 7,6 140 4,1 653 4,2 1037 4,8 100 4,1 653 28 863 6,3 131 4,1 1447 2,8 863 6,1 100 4,1 863 2,8 755 6,8 133 4,1 863 2,8 1444 Келтірілген берілгендерден мынаны байқаймыз: Сыздықты жэне винтті эдіспен бекітілген аяқ киім қаттылығы ұлтанды және үлтарақты былғарының қалыңдығы мен серпімділік модулі эсер етеді. Ляқ киімнің 2 түрінде дс үлтарақтың қалындығының үлғаюы, үлтан калындығының үлғаюына қарағанда астыңғы қаттылықтың жоғарылауында көбірек байқалады, сондықтан да аяқ киім қаттылығының төмендеуі кезінде ұлтан калыңдығын төмендетудің қажеті шамалы. Үлтандық былғарының серпінділік модулі өскен кезде сыздықты аяқ киімнің каттылығы ұлгарақты былғарынын модулінің жоғарылауына қарағанда төменгі кезеңде өзгеріп отырады. Винтті эдістегі аяқ киімдерде үлтандық және үлтарақтық былғарының серпімділік модул інің астыңғы қатгылыққа әсері бір сөзбен айтқанда бірдей. Үлтарақ материалының қасиетінің сыздықты аяқ киімнің астыңғы қаттылығына әсері винттік аяқ киіммен салыстырғанда сыздықты үлтарақтың ерекшелігімен түсіндіріледі. Сыздықты аяқ киімнің қаттылығы ұлтарақтың жұмсақтығына тэуелді өзгеріп отырады, оны картонмен айырбастағанда аяқ киім қаттылыгы 40%- ке өседі. Аяқ киім қаттылығына ең үлкен эсер ететін үлтанның қасиеттілігі, мысалы, винттік әдіспен бекітілген аяқ киім қаттылығы, егер былғары ұлтан болса 55%-ке көбірек, ал резеңке ұлтандыкі одан темен. Материалдың қаттылығы жэне бөліктерінің 20
қалыңдығының аяқ киім асты қаттылығына әсері тағы берілгендер иілгішті аяқ киімнің өңдеу технологиясы үшін негіз ретінде қызмег етеді. Былғары және резеңке ұлтанды сыздықты ерлер аяқ киімнің қаттылығыныц жалпы өлшемі, аяқ киімнің қазтылығының көрсеткіштегі қалыпты тарату заңдылықтарына жүгінетінін есептеуте мүмкіндіктер береді. Тексерілген аяқ киімдерде қарастырылып отырған белгінің үлкен вариациясы бақыланады. Кесте 7 Көрсеткіштер Ұлтан түрлері Резеңкелі қуысты Былғары Ортаарифметикалық мәні, Мкгс 4,10 7,80 Ортаквадратты ауытқу о, КГС... 0,74 1,42 Вариация коэффициент! V, %... 18,00 18,20 Кестеде берілгендерден былғары үлтанды сыздықты ерлер аяқ киімнің қаттылығы 4,2-11.3 кгс (М+2,5ст) шегінде тербелуі мүмкін екендігін байқаймыз. Аяқ киім қаттылығынын үлкен вариациясы былғарының мәнінде атап айтылады. Аяқ киім асты материалымен былғарының ауырлықты амортизациялы және бытырату қабілеті Аяқ киім астыбөліктерінің киюшінің сезінуі үшін бытырап орналасуы мәнге ие болмайды, сондай-ақ ұлтанның қызмет ету мерзіміне де ие. Ұлтанның тозуға үдемелілігі көрсетілгендей қысымның ұлғаюына тэуелді. Ұлтанға және ұлтараққа өз қасиеті бойынша ерекшеленіп тұратын материалдары қолданылады. Бүл тексеріс БОӨҒЗИ-да жұргізілген соққы 100мм биіктіктен Зкг-дық жүктің құлауымен көрсетіледі. Материалдардың жүкті бытырату қабілеті туралы аймақтардың ұлғаюы бойынша қарастырылады: бүл мақсат үшін екі үлгілерінің арасына ак және көшірме қағаздарын салған. Үлгі 21
бойынша ақ қағазға соққы ұрылғанда тексеріліп жатқан материалдардың қасиегіне тәуелді бояулардың тығыздығы және әртүрлі ұлғаюынын ізі алынған. Үлгі айырмасы динамографка берілетін соққы кұші асциялографпен байланысқан тензометрдің көмегімен анықталады. 12-суретте Хромтанидті және хромды иленген былғары үшін алынған кейбір іздер көрсетілген. Үлтандық былғары және аяқ киім асты материалдары үшін алынған тексеріс нәтижелері 8 кестеде көрсетілген. 13-суретте хронтанидті иленген былғарының аймағының үлғаюының үлгі қалындықтарына графикалық тәуелділігі көрсетілген. 12-сурет. Соққы кезівдегі күш түскен аймақтың іздері 1 - 4,3 қалыңдыктағы былғары; 2 -• жалпы қалындығы 12,9 мм үш қабатты былғары; 3 - қалыңдығы 2,5 мм киіз; 4,5 - қуысты резеңке; 6 - қалывдығы 3,0 мм үлтарақты кардон; 7 - қалыңдығы 4 мм былғары+қалыңдығы 4,7 мм қуысты резеңке; 8 - қалыңдығы 4мм былғары +2,5мм картон қалыңдығы; 9 - қалыңдығы 5,8мм былғары+қалыңдығы 2,5мм киіз. Көрсетілген берілгендерден мынаны байкаймыз: Аяқ киім материалдардың бытырату қабілетгері олардың қалыңдығы мен 22
қаттылығына тәуелді материалының қалыңдығымен каттылығы неғұрлым көп болса, ол соғұрлым бытыраңқы болып келеді. Осындай қабілеті бар былғарыларға ұлтандық былғары жатады. Қуысты резеңке жүкті әлсіз бытыратады. I ‘ г 4 7о ? « 3 17 Үпгінің қапыңдыәы. мм 13 - сурет. Бастапқы ұзындыктағы (%) үлгінің түрөзгеруі 8 кесте Сокқы кезінде ұлтанды былғарымен басқа да материалдардағы . ауыртпалық аймағының ауданы Материалдар Қалыңдығы, мм Ауыртпалықаймағының ауданы, см2 Иленген былғары: 4,3 2,03 Хромтанидті 8,7 4,07 » 21,8 15,89 » 4,1 1,80 Хромды 8,3 4,30 » 20,2 15,39 » 6,0 0,44 Түрлі-түсті қуысты резенке 12,8 1,64 » » » 19,2 - » » » 2,5 0,98 23
Үлтарақты киіз 3,0 0,63 Картон » Үлтандык былғарыныц басқа аяқ киім асты материалдарымен үйлесімділігі кезінде оның бытырау қабілеті өзгереді. Ауыртпалық аймағының ауданы, см2 Былғары (4,7мм)+қуысты резеңке (4,7мм)... 4,81 Былғары (4,7мм)+қуысты резеңке (11,5мм) ... ізі жоқ Былғары (4,0мм)+ұлтарақ картоны (2,5мм) 3,5 Былғары (5,8мм)+Киіз (2,5мм) 3,9 "Былғары-гқуысты резеңке" жүйесінде бытырату эффекті әрбір материалдың бөлектігінен қарағанда жоғарырак қатты материалдың жүмсақ материалмен ұйлесімділігі кезінде мысалға, былғарының киізбен үйлесімділігі үлкен роль атқарады. Киіз бойынша соққы кезінде түскен із 3,90см2-қа тең. Былғарыға соққы ұрған кезде із түспейді. Кейбір ұлтандық материалдардың амортизациялық қасиеті қаншалықты әртүрлі болса оны график негізінде қарастыруға болады (14-сурет). Тексеріліп отырған материалдың амортизацияға әсері қанша көп болса, жан-жағына түсетін күш томен болады. Трафиктен материалдың қаттылығы төмендеген еайын және калындығы ұлғайған сайын онын амортизацияға қабілеті өсетінін көреміз. Ұлгандық былғарының амортизациялык әсері былғарымен салыстырғанда, оның жоғарғы тозуға тұрақтылык себептерінің бірі болып табылады. Қалыңдыі; ұлғайған сайын, былғарының амортизациялық қабілеті, әсіресе бастапқы кезеңде жоғарылайды. Әсерді амортизациялаушы қуысты резеңкеде оның қалыңды- ғының өсуімен қалындығы өседі, бұл жерде былғарымен салыстыр- ғанда 10 мм қалындықта болатыны үлкен роль атқарады. Қалыңдығының өсуіне қарай аяқ киім астыңғы амортизация- сымен бытыраңқылануының арқасында былғары үлтанның қызмет ету қызметі ұлғаяды. 15-суретте астыцғы бөліктің жалпы калыңды- ғынан тәуелді ұлтанның тозғыштығы көрсетілген. 24
Бір айта кететіні, астыңғы қалыңдықтың өсуімен тозғыш- тықтың өсуі баяулайды, материалдык амортизациялану кабілетін сипатгайтын, кисықтар сияқты бұл қисықтар да баяу сипатқа ие болады (13,14-суреттер), Мысалға, мектеп аяқ киімінің астыңғы қалыңдығы ұлғайған кезде үлтанның тозуға тұрақтылығы 19%-ға өседі. Сондықтан да астыңғы қалыңдықтың ұлғаюы орынды болып табылады. Ля». киімнің піомрнгі қалындывһі. мм Қәлыңдыеы, мм 14 - сурет. Ұлтандық материалдың соққы амортизациясы 1,2 - былғары; 3 - қуысты резеңке; 4 қуысты резеңкемен былғарыиыц үйлесуі 15 -сурет. Әр категориядағы киюшінің аяқ киім астыңғы қалыңдығынан ұлтанның тозуының тэуелділігі 1 - әйелдер; 2 - ерлер; 3 - оқушылар. 1 I Тексерушілер қатарымен, жүрген және жүгірген кезде табанды басу бойынша вертикаль және горизонталь қосылатын реакциялардың үлғаюы алынған. Бұл қисыктардың сипаты адам қозғалған кездегі кұштердің динамикасын көрсетеді және бұл арқылы астыңғы материалдың қасиеттерінің ұлғаюына эсер ету мүмкіндігін береді. Әйел адамдардың аяқ киімін тексеру нәтижесі 16 жэне 17 суреттерде диаграмма түрінде берілген. Мүнда ординат осі бойынша вертикаль және горизонталь қосылатын жүктердің үлғаюы бөлігі шығарылған, ал абцисса осі бойынша табанмен басу уақыты бөлініп шығарылған. 25
16-суретге үлтанның қаттылығының басқа жолымен айрықшаланып түрған аяқ киім үшін диаграмма бейнеленген, ал 17- суретте астыңғы қалыңдық пен қаттылық бойынша. Келтірілген диаграммалардан байқасақ, ұлтанның және астыңғы бөліктің қалындығының бүтіндей төмендеуімен, сондай-ак қалыңдықтың ұлғаюымен вертикаль қосылулар төмендейді, горизонталь қосылулар бірінші басу фазасында төмендейді, ал екінші басу фазасында ұлғаяды. 16 - сурет. Әртүрлі қаттылықтағы үлтанды аяқ киім басу бойынша вертикаль (1-3) жәие горизонталь (l'-З1) қосылулардың орташа мәні. 1,11 - былғары қатты; 2,2' - жұмсак былғары; 3,3' - қуысты резеңкеден. 26
Былғары және резеңке ұлтанды аяқ киім жұрген кезде вертикаль қосылулардың айырмашылығы бірінші фазада 32%, ортанғы фазада 17%, ал соңғысында 20% құрайды. Платформасыз және жұмсақ платформалы былғары ұлтанды аяқ киім журген кезде де біршама айырмашылықтар байқалады. Аяк киім астының амортизациялаушы жэне бытыралу әрекетінің былғары ұлтаннын тозуына эсер етуі алғаш рет ғалымдары Н.Д.Закотова мен Н.Н.Черникованың жұмыстарында белгіленген. 17 - сурет. Туфлимен басу бойынша вертикаль (1-3) жэне горизонталь (11 - З1) қосылулардың ұлғаюына платформаның әсері. 1,11 - былғары ұлтанды; 2,2* - былғары платформамен; 3,3' - киіз платформамен. 27
atu.kzRkJQdWJsaXNoZXIy MTExODQxMg==